11 April 2023

आप राष्ट्रीय पक्ष बनला, या तीन पक्षांनी राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा गमावला

भारतीय निवडणूक आयोगाने राष्ट्रीय आणि राज्य राजकीय पक्षांच्या यादीत सुधारणा करून नवीन यादी जारी केली आहे.

दिल्लीचे मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल यांच्या नेतृत्वाखालील आम आदमी पक्षाला (आप) राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा देण्यात आला आहे.

शरद पवार यांच्या नेतृत्वाखालील राष्ट्रवादी काँग्रेस आणि पश्चिम बंगालच्या मुख्यमंत्री ममता बॅनर्जी यांच्या नेतृत्वाखालील तृणमूल काँग्रेसने त्यांचा राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा काढून घेतला आहे.

आप’ राष्ट्रीय पक्ष कसा झाला?
दिल्लीत सत्तेत असलेला ‘आप’ पंजाबमध्ये चांगली कामगिरी करून सत्तेवर आला, त्यामुळे दिल्लीबाहेरील राज्यांमध्ये पक्षाचा प्रभाव सुरू झाला. गेल्या लोकसभा निवडणुकीतही ‘आप’ने पंजाबमध्ये चांगली कामगिरी करत लोकसभेच्या 4 जागा जिंकल्या होत्या.

गुजरात विधानसभेतही पक्षाने आपला प्रभाव वाढवत चांगली कामगिरी केली. गुजरात विधानसभेच्या सार्वत्रिक निवडणुकीत ‘आप’ला एकूण मतांपैकी १२.९२ टक्के मते मिळाली. यासह पक्षाने गुजरातमधील एका राज्य पक्षाचे निकष पूर्ण केले.

याशिवाय इतर राज्यांमध्येही पक्षाने मतांची टक्केवारी वाढवली आहे. विशेष म्हणजे, दिल्ली, गोवा आणि पंजाबमध्ये आप आधीच मान्यताप्राप्त राज्य पक्ष आहे.

2012 मध्ये स्थापन झालेल्या AAP ने गेल्या वर्षीच्या सुरुवातीला पंजाब विधानसभा निवडणुका जिंकल्या आणि नंतर गुजरात निवडणुकीत पाच जागा जिंकल्या.

कोणत्या पक्षांनी राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा गमावला ?
राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा पक्षाला पूर्ण करता न आल्याने राष्ट्रवादी काँग्रेसने आपला राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा गमावला आहे. गोवा, मणिपूर आणि मेघालयमध्ये निवडणूक आयोगाने राष्ट्रवादी काँग्रेसकडून राज्य पक्षाचा दर्जा काढून घेतला आहे. नागालँडमध्ये राष्ट्रवादी काँग्रेस हा राज्य पक्ष म्हणून ओळखला जातो.

त्याचप्रमाणे, ममता बॅनर्जी यांच्या नेतृत्वाखालील टीएमसी केवळ बंगाल आणि त्रिपुरामध्ये आपला राज्य पक्षाचा दर्जा टिकवून ठेवू शकली आहे. टीएमसी हा आता राष्ट्रीय पक्ष नाही, तसेच मणिपूर आणि अरुणाचल प्रदेशमध्येही पक्षाचा राज्य पक्षाचा दर्जा काढून घेण्यात आला आहे.

डी. राजा यांच्या भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाने (सीपीआय) राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जाही गमावला आहे. निवडणूक आयोगाने जुलै-2019 मध्ये TMC, CPI आणि NCP यांना कारणे दाखवा नोटीस बजावली होती.

सध्या राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा असलेले पक्ष:
1 भारतीय जनता पक्ष (भाजप)
2 भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (INC)
3 बहुजन समाज पक्ष (BSP)
4 भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (मार्क्सवादी)
5 नॅशनल पीपल्स पार्टी (NPP)
6 आम आदमी पार्टी (आप)

राष्ट्रीय पक्षाचा दर्जा काय आहे?
निवडणूक चिन्हे (आरक्षण आणि वाटप) आदेश, 1968 नुसार, राजकीय पक्षाने खालील तीनपैकी कोणतीही एक अटी पूर्ण केल्यास राष्ट्रीय पक्ष म्हणून ओळखले जाते.

1. पक्षाला किमान चार राज्यांमध्ये राज्य पक्ष म्हणून मान्यता मिळावी. किंवा
2. जर एखाद्या पक्षाने किमान 4 राज्यांमध्ये (नवीनतम लोकसभा किंवा विधानसभा निवडणुकीत) एकूण वैध मतांपैकी किमान 6% मते मिळवली असतील आणि गेल्या लोकसभा निवडणुकीत पक्षाकडे किमान 4 खासदार असतील. किंवा
3. जर पक्षाने लोकसभेच्या एकूण जागांपैकी किमान 3 राज्यांतून किमान 2% जागा जिंकल्या असतील.